İş hayatının temelini oluşturan iş sözleşmeleri, işçi ile işveren arasındaki hak ve yükümlülükleri belirleyen hukuki belgelerdir. Türk İş Hukuku’nda, farklı çalışma düzenlerine ve ihtiyaçlara göre çeşitli iş sözleşmesi türleri bulunur. Bu sözleşmelerin doğru bir şekilde anlaşılması ve düzenlenmesi, hem işçilerin hem de işverenlerin haklarını korumak ve olası uyuşmazlıkları önlemek açısından büyük önem taşır.
Peki, iş sözleşmesi türleri nelerdir? Her bir türün kendine özgü özellikleri, avantajları ve dezavantajları nelerdir? Bu yazımızda, İş Kanunu ve ilgili mevzuat çerçevesinde iş sözleşmelerinin temel türlerini ve her birinin hukuki niteliklerini detaylı bir şekilde inceleyeceğiz.
1. Süresine Göre İş Sözleşmesi Türleri
İş sözleşmelerinin en temel ayrımı, süresine göre yapılan ayrımdır. Bu ayrım, iş ilişkisinin ne kadar süreceğini ve sona erme koşullarını doğrudan etkiler.
1.1. Belirsiz Süreli İş Sözleşmesi
Belirsiz süreli iş sözleşmesi, adından da anlaşılacağı üzere, iş ilişkisinin ne zaman sona ereceği konusunda belirli bir sürenin konulmadığı sözleşme türüdür. İş Kanunu’na göre, aksi belirtilmedikçe tüm iş sözleşmeleri belirsiz süreli kabul edilir. Bu, işçi lehine bir yaklaşımdır ve iş güvencesinin temelini oluşturur.
Özellikleri:
- İş Güvencesi: İşçiye daha fazla iş güvencesi sağlar. İşveren, belirli şartlar ve usul kurallarına uymadan işçinin işine son veremez.
- Fesih Bildirimi (İhbar Süresi): Sözleşmenin feshi için İş Kanunu’nda belirtilen ihbar sürelerine uyulması zorunludur. İşçinin kıdemine göre değişen bu süreler, işçi ve işverenin fesih niyetini önceden bildirmesini sağlar.
- Kıdem Tazminatı: İşçinin işten ayrılması durumunda, belirli şartları (en az 1 yıl kıdem) sağlaması halinde kıdem tazminatına hak kazanması mümkündür.
- Deneme Süresi: Belirsiz süreli sözleşmelerde de deneme süresi (en fazla 2 ay) belirlenebilir. Deneme süresi içinde taraflar, ihbar süresi ve kıdem tazminatı ödemeden sözleşmeyi feshedebilir.
1.2. Belirli Süreli İş Sözleşmesi
Belirli süreli iş sözleşmesi, iş ilişkisinin başlangıç ve bitiş tarihlerinin sözleşmede açıkça belirtildiği veya işin niteliği gereği süresinin objektif olarak belirlenebildiği sözleşme türüdür. Bu tür sözleşmelerin yapılabilmesi için İş Kanunu’nda (Madde 11) bazı objektif şartlar aranır:
- Belirli Bir İşin Tamamlanması: Bir projenin tamamlanması, bir inşaatın bitirilmesi gibi.
- Belirli Bir Olgunun Ortaya Çıkması: Mevsimlik işler (tarım, turizm), belirli bir dönem için istihdam (doğum izni veya askerlik nedeniyle ayrılan personelin yerine geçici istihdam) gibi.
- Sürekli Olmayan İşler: Süreklilik arz etmeyen ve belirli bir zaman diliminde yapılması gereken işler.
Özellikleri:
- Sebep Şartı: Belirli süreli iş sözleşmesinin geçerli olabilmesi için “işin niteliği gereği belirli süreli olma” veya “objektif bir nedenin varlığı” şartı aranır. Bu şart olmadan yapılan belirli süreli sözleşmeler, belirsiz süreli kabul edilir.
- ** zincirleme (Ardışık) Yapma Yasağı**: İş Kanunu’na göre, belirli süreli iş sözleşmesi, esaslı bir neden olmaksızın üst üste (zincirleme) yapılamaz. Aksi halde, sözleşme başlangıçtan itibaren belirsiz süreli hale gelir. Bu, işverenin belirli süreli sözleşmeyi kötüye kullanarak işçinin iş güvencesini elinden almasını engellemeyi amaçlar.
- Fesih: Kural olarak, süresi dolduğunda kendiliğinden sona erer. Süre dolmadan fesih, ancak haklı nedenle veya tarafların anlaşmasıyla mümkündür. Aksi takdirde, erken fesheden taraf tazminat ödeme yükümlülüğü altına girebilir.
- Kıdem Tazminatı: Kural olarak, belirli süreli iş sözleşmesi süresi dolduğu için sona erdiğinde kıdem tazminatına hak kazanılamaz. Ancak, sözleşme haklı nedenle işçi tarafından feshedilirse veya işveren tarafından haksız yere feshedilirse, işçi kıdem tazminatına hak kazanabilir. Ayrıca, belirli süreli iş sözleşmesi objektif neden olmaksızın zincirleme yapılmış ve belirsiz süreli hale gelmişse, işçi kıdem tazminatına hak kazanır.
2. Çalışma Biçimine Göre İş Sözleşmesi Türleri
İşçinin nasıl çalıştığına ve çalışma düzenine göre de iş sözleşmeleri farklılık gösterebilir.
2.1. Tam Süreli (Tam Zamanlı) İş Sözleşmesi
Tam süreli iş sözleşmesi, işçinin yasal olarak belirlenen haftalık çalışma süresi olan 45 saatin tamamını veya bu sürenin tamamına yakın bir kısmını çalıştığı sözleşme türüdür. Ülkemizdeki iş ilişkilerinin büyük çoğunluğunu bu tür sözleşmeler oluşturur.
Özellikleri:
- Yasal çalışma süresi esastır.
- İşçinin tüm sosyal haklardan (ücret, fazla mesai, yıllık izin, kıdem tazminatı vb.) tam olarak yararlanması esastır.
2.2. Kısmi Süreli (Part-Time) İş Sözleşmesi
Kısmi süreli iş sözleşmesi, işçinin haftalık çalışma süresinin, tam süreli iş sözleşmesine göre önemli ölçüde daha az olarak belirlendiği sözleşme türüdür (örneğin, haftada 20 saat). Bu tür sözleşmeler, özellikle öğrenci, ev hanımı veya ek gelir elde etmek isteyen kişiler için yaygın bir çalışma biçimidir.
Özellikleri:
- Orantılı Haklar: Kısmi süreli çalışanlar, tam süreli emsal işçiye göre ücret, kıdem tazminatı, yıllık ücretli izin gibi haklardan çalıştıkları süreye orantılı olarak yararlanır.
- İş Güvencesi: Belirsiz süreli kısmi süreli iş sözleşmesiyle çalışan işçiler de, belirli şartları sağlamaları halinde (örneğin, 30 ve üzeri işçi çalıştırılan işyerinde 6 aydan uzun kıdem) iş güvencesi hükümlerinden yararlanır.
- Esneklik: Hem işveren hem de işçi açısından esneklik sağlar.
- Tam Süreliye Geçiş Hakkı: İşyerinde boş tam süreli bir kadro olması ve işçinin talebi halinde, işverenin kısmi süreli çalışanı tam süreliye geçirme yükümlülüğü bulunabilir (İş Kanunu Madde 13).
2.3. Çağrı Üzerine Çalışma Sözleşmesi
Çağrı üzerine çalışma, işçinin ihtiyaç duyulması halinde işverenin çağrısı üzerine çalışmayı üstlendiği ve işçinin çalışma süresi, görevi ve ücreti sözleşmede belirlenen, ancak ne zaman çalışılacağının net olmadığı bir kısmi süreli çalışma türüdür.
Özellikleri:
- Çalışma Talebi: İşveren, işçiyi en az 4 gün önceden çağrıyla işe davet etmek zorundadır.
- Çalışma Garantisi: Sözleşmede günlük veya haftalık çalışma süresi belirlenmemişse, işveren işçiyi her çağrıda en az 4 saat çalıştırmak zorundadır. Ayrıca, çağrı üzerine çalıştırılan işçiye, işyerindeki emsal işçinin çalışma süresine göre haftalık ortalama bir çalışma süresi kadar ücret ödeme garantisi verilir (İş Kanunu Madde 14).
- İşçinin Kabul Yükümlülüğü: İşçi, çağrıya uymakla yükümlüdür, ancak haklı bir nedeni varsa çağrıyı reddedebilir.
2.4. Uzaktan Çalışma Sözleşmesi
Uzaktan çalışma, işçinin, işveren tarafından belirlenen iş organizasyonu çerçevesinde, iş görme edimini işyeri dışında, bilgi teknolojileri kullanarak yerine getirdiği bir çalışma biçimidir. 2021 yılında yürürlüğe giren “Uzaktan Çalışma Yönetmeliği” ile detayları düzenlenmiştir.
Özellikleri:
- Yazılı Sözleşme: Uzaktan çalışma sözleşmesinin yazılı yapılması zorunludur.
- Ekipman ve Giderler: İşveren, uzaktan çalışana gerekli ekipmanları (bilgisayar, yazılım vb.) temin etmek veya kullanım bedelini karşılamak zorundadır. Elektrik, internet gibi giderlerin karşılanması da sözleşmede belirlenir.
- Eşitlik İlkesi: Uzaktan çalışan işçiler, emsal işyerindeki benzer pozisyonda çalışanlarla eşit muamele görme hakkına sahiptir.
- İş Sağlığı ve Güvenliği: İşveren, uzaktan çalışanların iş sağlığı ve güvenliğini sağlamakla yükümlüdür.
3. Diğer İş Sözleşmesi Türleri
Yukarıdaki temel ayrımların yanı sıra, özel durumlara göre şekillenen başka iş sözleşmesi türleri de bulunur:
3.1. Deneme Süreli İş Sözleşmesi
İş Kanunu Madde 15’e göre, iş sözleşmelerine bir deneme süresi konulabilir. Bu süre en fazla iki ay olabilir. Toplu iş sözleşmeleriyle bu süre dört aya kadar uzatılabilir.
Özellikleri:
- Sözleşmenin Kolay Feshi: Deneme süresi içinde taraflar (işçi veya işveren), ihbar süresi ve kıdem tazminatı ödemeden iş sözleşmesini feshedebilirler.
- Sigorta Primleri: Deneme süresi içinde çalışılan süre için de sigorta primleri yatırılmak zorundadır.
3.2. Takım Sözleşmesi
İş Kanunu Madde 16’ya göre, birden çok işçinin (takım) bir işverenle birlikte yaptığı iş sözleşmesidir. Takım lideri, takımın diğer üyeleri adına sözleşmeyi yapabilir.
Özellikleri:
- Ortak Sorumluluk: Takım üyeleri, genellikle işin tamamlanmasından ortaklaşa sorumludur.
- Takım Lideri: Takım lideri, diğer üyelerle ilgili işlemleri (ücret dağıtımı, çalışma düzeni) yürütür.
3.3. Geçici İş İlişkisi (Ödünç İş İlişkisi)
İş Kanunu Madde 7’ye göre, bir işverenin, işçisini, geçici olarak başka bir işverene devrettiği durumdur. Bu durum, genellikle ana işveren ile devralan işveren arasında yapılan bir sözleşmeyle kurulur.
Özellikleri:
- Süre Sınırlaması: Geçici iş ilişkisi belirli bir süreyle sınırlıdır (genellikle 8 ay).
- Ücret ve Sosyal Haklar: İşçi, devralan işverenin işyerinde çalıştığı süre boyunca devralan işverenden ücret ve diğer sosyal haklarını alır.
- İş Sağlığı ve Güvenliği: Devralan işveren, işçinin iş sağlığı ve güvenliğinden sorumludur.
İş Sözleşmesi Düzenlerken Dikkat Edilmesi Gerekenler
İş sözleşmesi düzenlerken hem işçinin hem de işverenin haklarını korumak adına aşağıdaki hususlara dikkat etmek önemlidir:
- Yazılı Şekil: İş Kanunu’na göre, belirsiz süreli iş sözleşmelerinin yazılı yapılması zorunlu değildir, ancak ispat kolaylığı açısından yazılı yapılması şiddetle tavsiye edilir. Belirli süreli, kısmi süreli, uzaktan çalışma gibi özel türdeki sözleşmelerin ise yazılı yapılması zorunludur.
- Açık ve Anlaşılır Dil: Sözleşmenin dili açık ve anlaşılır olmalı, yoruma açık ifadelerden kaçınılmalıdır.
- Temel Unsurlar: İşin tanımı, işçinin unvanı, ücret, çalışma saatleri, tatil günleri, ihbar süreleri gibi temel unsurlar açıkça belirtilmelidir.
- Kanuna Uygunluk: Sözleşme hükümleri, İş Kanunu ve ilgili mevzuatın emredici hükümlerine aykırı olmamalıdır. Kanuna aykırı hükümler geçersiz sayılır.
- Uzman Desteği: Özellikle karmaşık iş ilişkilerinde veya özel sözleşme türlerinde, iş hukuku alanında uzman bir avukattan hukuki destek almak, sözleşmenin doğru ve eksiksiz bir şekilde düzenlenmesini sağlar, gelecekteki olası uyuşmazlıkların önüne geçer.
Sonuç
İş sözleşmeleri, işçi ve işveren arasındaki ilişkinin temelini oluşturur ve yasal güvencelerin belirlendiği belgedir. Belirsiz süreli ve belirli süreli iş sözleşmeleri en temel ayrımı oluştururken, tam süreli, kısmi süreli, çağrı üzerine çalışma ve uzaktan çalışma gibi türler de çalışma biçimine göre farklılaşır. Her bir sözleşme türünün kendine özgü hukuki sonuçları ve geçerlilik şartları bulunmaktadır. İş ilişkisinin sağlıklı ve adil bir şekilde sürdürülmesi için, iş sözleşmesinin türüne uygun olarak, kanuni düzenlemelere riayet ederek ve profesyonel destek alarak düzenlenmesi büyük önem taşır. Bu sayede, hem işçilerin hakları korunur hem de işverenlerin yasal yükümlülükleri eksiksiz yerine getirilmiş olur.
0 yorum